Holocaust overlevende Elie Wiesel heeft door zijn eigen geschiedenis al zijn overtuigingen moeten bevragen. Waar was God, toen een heel volk nagenoeg werd uitgemoord? Waar was God in Auschwitz? Deze vraag hebben velen zich gesteld en er zijn er ook velen die tot de conclusie moesten komen dat God er niet was. In ieder geval niet in Auschwitz. Zeer waarschijnlijk was hij er helemaal niet.

Relevante vragen

Je kunt je vast nog vele andere vragen voorstellen. Dit zijn van die grote, zwaarbeladen en ingewikkelde vragen. En je hebt ook hele kleine en persoonlijke, maar net zo relevante vragen. Waarom is er lijden in het leven, als er een God is die datzelfde lijden zou moeten kunnen tegenhouden? Waarom laat God zoveel wreedheid toe terwijl hij een übermachtige God zou moeten zijn die theoretisch alles naar zijn hand moeten kunnen zetten? Waarom kan een vader zijn eigen kind misbruiken en grijpt de goede God niet in? Waarom grijpt God zelfs niet in als je hartstochtelijk bidt tot God, als iedere vezel in je lijf roept om hulp. Niet alle gebeden zijn echt belangrijk en is het ook niet zo erg als God niets doet. Je kunt bidden om een goed cijfer voor een examen, maar je kunt leven met een iets minder goed cijfer. Of zelfs een jaar studie over doen. No problemo. In ieder geval niet een onoverkomelijk probleem. Maar er zijn andere gebeden die letterlijk van levensbelang zijn en waar God zich niet zou kunnen veroorloven om niet te antwoorden.

De Theodicee

Nu probeer ik geen oplossing voor het lijden te formuleren. De Theodicee (de theologische uitdrukking voor het antwoord op het waarom van het lijden) is de grootste vraag waar geen antwoord op te vinden is. Er worden heel wat pogingen gedaan. Je krijgt dan constructies als dat het lijden slechts bestaat in je verbeelding. Of je beweert dat God dit besluit heeft genomen vanwege de zelfbeschikking van de mens. Dus God zou zich gewoon niet bemoeien met de zelfbeschikking van de mens. O ja, en dan zijn er ook nog mensen die zeggen dat dat gewoon komt door de overheersing van het kwaad en dat, als we maar opstaan in geloof, we het kwaad in Jezus naam (of iets dergelijks) kunnen overwinnen. Je hebt een iets mildere vorm daarvan die zegt gewoon dat het lijden bij de gebrokenheid van het bestaan hoort, en dat het pas ten einde is als we dood zijn en we in het hiernamaals terecht zijn gekomen. En dat hiernamaals is dan iets van de hemel of een nieuwe of vernieuwde aarde.

Waar was God in Auschwitz?

Gat in de ziel

Elie Wiesel was een zeer gelovige Joodse jongeman voordat hij alle gruwelijkheden meemaakte in de concentratiekampen. Het was een lijden dat de mensheid niet tevoren had gezien en waar op geen enkele manier een eenvoudig antwoord is te formuleren. Dat is ook het laatste dat ik zal proberen te doen. Eerder kan ik alleen maar onderstrepen dat ik snap dat de afwezigheid van God in Auschwitz voor velen ook een gat in de ziel heeft achtergelaten. Elie Wiesel heeft in zijn vele boeken ook zijn idee over God geëvalueerd. Vele antwoorden kreeg hij, maar geen enkel antwoord was bevredigend.

Een teken dat God ons liefheeft

Veel Joodse slachtoffers hebben lang gedacht dat de industriële moordmachine van de Nazi’s bestond als een soort straf van de Almachtige voor de zonden die ze hadden gedaan. In de gedachten van de Bijbelse verhalen waarin God soms hard ingreep op zijn eigen mensen weer te laten terugkeren naar hemzelf. Ze zeiden dingen als ‘Ik vertrouw op God… Als God ons wil zien lijden, dan is dat omdat we dat verdienen. Het zal uiteindelijk goed voor ons zijn.’ (Citaat uit ‘The Six Days of Deconstruction’). Of ‘God test ons. Hij wil kijken of we onze instincten kunnen beheersen en de Satan in ons kunnen doden. We moeten niet in verwarring raken. Als hij ons meedogenloos straft, dan is dat een teken dat hij ons nog meer liefheeft.’ (Citaat uit ‘Night’) .

God is het onwaardig zijn eigen mensen onder ogen te komen

Later slaat de twijfel toe. In zijn aangrijpende boekje ‘Night’ schrijft hij dat hij meer vertrouwen heeft in Hitler dan in God, omdat Hitler in ieder geval doet wat hij belooft. Aan alle beloften aan het Joodse volk heeft hij zich in ieder geval wel gehouden. Langzaam maar zeker verwijderde hij zich van God. En op de vraag waar God was in Auschwitz kwam er een antwoord diep van binnen: ‘Waar hij is? Hij is hier – Hij hangt hier aan de galg.’ God had afgedaan. Hij was het niet waard om aanbeden te worden. Niet om je hartzeer naar toe te roepen. God was het onwaardig om zijn eigen mensen onder ogen te komen.

Tekst gaat verder onder video

Maar God was er niet mee van het toneel verdwenen. Een vraag stellen over het lijden, doel en bestaan van het lijden, kan eigenlijk alleen gesteld worden als God er is. Niet dat je dan antwoorden krijgt, maar anders is de vraag gewoon zinloos om te stellen. Een vraag stellen als ‘waarom overkomt ons dit’ is een onzinnige vraag als er geen masterplan bestaat voor het leven, als er geen God is die boven de realiteit verheven is. Simpel gezegd is God niet zomaar af te wijzen. Zelfs in je gevecht met hem of in je gevecht met het idee of God er überhaupt wel is, zet je hem neer op een plek waar je niet zonder hem kan. Je opstand tegen het idee van God is misschien wel dat je hem vertelt dat je hem heel erg hard nodig hebt.

God vergeven

Kan je God vergeven dat hij er niet was? Wat voor God is God eigenlijk als hij het lijden niet kan oplossen? En vertel me niet dat als je maar genoeg geloof hebt, dat het dan allemaal wel goed komt. Ik weet dat er stromingen in het christelijk geloof zo denken, maar het is grootse volksverlakkerij. Er zijn van die vragen waar het prima voor is als het antwoord niet komt, maar waarom stopte God de misbruiker niet? Waarom kwam er geen licht in de ziel toen iemand in een pikdonkere depressie het leven besloot uit te stappen? Daar kan je geen simpel antwoord op geven.

God bevragen

Wat kan je anders dan je ideeën over God en God zelf bevragen? Wat zijn zijn motieven door afwezig te zijn in de diepste duisternis, in het grootste ongeluk en in de zwartste wreedheden? Op die vraag is geen antwoord te vinden. Niet een die sluitend is. En om een paar bijbelteksten op te lepelen die vervolgens de vragen maar moeten stoppen, is een bijna wrede routine. Welke God moet verdedigd worden? Welke God mag niet bevraagd worden op zijn daden? Ben je bang voor hem dat hij dan nu opeens wel komt opduiken, terwijl hij godvergeten afwezig was in het diepste lijden? Ben ik een godslasteraar als ik God eigenlijk ter verantwoording wil roepen?

Antwoorden?

Is God te vinden in het lijden? Of is hij juist te vinden in je opstand tegen hem? Wanneer ben je het meeste mens? Als je je overgeeft, of als je niet opgeeft? Wat doet het lijden met je? Wordt je er een puurder mens van of komt juist de Satan in jezelf naar boven? Maar, zo moet ook Elie Wiesel concluderen, er bestaan geen antwoorden. Je kunt geen antwoord vinden, hoeveel vragen je ook zult stellen.

De uiteindelijke ontdekking van Elie Wiesel is dat een relatie met God niet gebaseerd kan zijn op antwoorden. God bestaat immers niet uit uitleg, maar uit een voortdurende beweging. Je bidt tot God, en God doet ermee wat hij wilt. En je kunt het ermee eens zijn of niet. Dat is het. Een gebed dat Elie Wiesel bidt in The Six Days of Deconstruction vind ik prachtig:

’We eisen geen antwoorden, God. Maar als dit de laatste pagina is van de geschiedenis van de mensheid, verzeker ons dan dat we het recht hadden om te vragen.’

Vragen zijn eeuwig

Er bestaat een niveau waarop alleen vragen eeuwig zijn, antwoorden zijn dat nooit. Zo wil ik leren geloven. Geloven zonder antwoorden en uitleg te verwachten. En de ruimte om God te kunnen bevragen. Mijn ideeën over God. Maar ook God zelf en zijn motieven voor zijn handelen en zijn redenen om er niet te zijn. Maar zonder antwoorden nodig te hebben.

[ dit artikel werd voor het eerst in oktober 2017 gepubliceerd ]