Mijn diepere kennismaking met de orthodoxie gaat gepaard met een behoorlijke cultuurschok. Nu moeten we wel de juiste woorden gebruiken, want ik besef dat ik het woord orthodoxie nogal eens verkeerd heb gebruikt.

In Nederlands christelijke kringen wordt orthodoxie nogal eens gebruikt om conservatieve christelijke kringen te duiden. Laat ik het woord vanaf nu maar gewoon gaan gebruiken voor orthodoxe kerk, als zijnde de voornamelijk oosterse christelijke kerk die als stroming zeer lange historie heeft.

Ramen van een van de kloosters. Is orthodoxie ook niet als een venster waardoor je naar het leven en het bovennatuurlijke kijkt?

Orthodox, conservatief en fundamentalistisch

Nu kan orthodoxie ook heel conservatief zijn in de zin van behoudend en weinig open voor beweging. Op Athos kom je orthodoxe stromingen tegen die duidelijk de waarheid bóven de liefde prediken: als je maar de juiste opvattingen hebt en de kerkelijke rituelen op de juiste manier toepast, dan ben je goed bezig. En de liefde die Jezus predikte? Daar moet je niet te zwaar aan tillen.

Dit zijn niet zomaar conservatieve opvattingen, maar zeer fundamentalistisch. De consequenties van deze fundamentalistische opvatting kunnen groot en gewelddadig zijn. Net zoals de consequenties van andere fundamentalistische geloofsopvattingen zoals bijvoorbeeld binnen islam en het evangelicalisme, groot en gewelddadig kunnen zijn.

Naast de fundamentalisten zijn er gewoon conservatieve krachten die God willen beperken tot hun eigen opvatting. Of willen beperken naar hun eigen omgangsvormen waarbij wederom de regels boven de relaties komen te staan. Maar er zijn ook hele hoopvolle krachten die zoeken naar eenheid in de brede variëteit aan geloofssmaakjes.

Cultuurschok

De cultuurschok die ik ervaar heeft vooral te maken met de kennismaking met een christelijke cultuur die gewoonweg niet-westers aandoet en, als je het van een afstand bekijkt, soms meer lijkt op de religieuze smaak van islam dan de religieuze smaak van westers evangelicalen. De priesters lopen in lange zwarte gewaden, de Bijbellezingen zijn niet gelezen, maar de bijbelteksten worden gereciteerd. Mijn ervaring is dat er niet her en der een tekst erbij wordt gepakt, maar er worden vele stukken uit de Bijbel gereciteerd.

Tijdens de orthodoxe liturgie en gebedstijden wordt er veel voorgelezen en gereciteerd.

Symbolen en mysterie

De samenkomst in de kerk is ook fundamenteel anders. Daar waar een protestantse of evangelische dienst op de gemeenschap is gericht, daar is de orthodoxe liturgie gericht op het transcendente, het goddelijke, gericht op God zelf. Het meest van de liturgie staat de priester met de rug naar de kerk toe. Moet je voorstellen dat ikzelf eens boze brieven kreeg omdat ik als evangelische voorganger het avondmaal klaar aan het zetten was en ik had, shame on me, mijn rug naar de gemeente toegekeerd.

Aan mensen moet je van alles uitleggen, maar aan God hoef je dat niet te doen, hij weet immers alles al. Dus de orthodoxe viering draait niet om mij, maar word ik als gelovige uitgenodigd om onderdeel te worden van het mysterie. En in het mysterie spelen symbolen een grote rol. Iconen, bellen, kaarsen, wierook, gebeden, prachtige gewaden, proclamaties, zegeningen… het speelt allemaal een rol in het grootse theater die je zintuigen prikkelen.

Tijdmachine

Voor mij als evangelische christen voelt het alsof ik in een tijdmachine ben gestapt en 1500 jaar terug in de tijd ben geslingerd. Er is maar weinig moeite gedaan om hip te zijn, eigentijds, relevant en laagdrempelig. Er zit een soort eigenwijsheid in deze oude traditie die misschien wel een leegte in het westerse geloof zou kunnen opvullen: er is veel ruimte voor symboliek, rituelen en mystiek. En ze lijken vooral geen haast te hebben. Dit op zichzelf is al bijna meditatief.

In de kern draait alles om hetzelfde. Het gaat om het oude verhaal van de Bijbel, om het mysterie van Jezus Christus, maar er is tegelijk ook een groot besef van de geloofsontwikkeling door de geschiedenis heen.

Father Makarios tijdens de liturgie in Marouda, Mount Athos, Griekenland.

Schoonheid en weinig relevante vragen

Volgens mij is de orthodoxie nog best een interessant alternatief voor mensen die zoekend zijn, zelfs als je niet in God gelooft. Al die rituelen hebben immers ook helemaal geen zin als het niet zijn vorm krijgt in het dagelijks leven. Een leven van dankbaarheid, van dienstbaarheid en een manier van in het leven staan waarbij er ruimte is voor verbazing, voor een werkelijkheid die zich niet laat vangen in het vakje logica en ruimte voor schoonheid.

Ik krijg de indruk dat veel westerse vragen, vooral al het rationele, maar weinig relevant zijn. ‘Is dit in de Bijbel allemaal letterlijk zo gebeurd?’ lijkt soms gewoon een vraag te zijn die helemaal verbleekt als je onderdeel bent van de liturgie bijvoorbeeld. Niet omdat je opeens ‘ja’ of ‘nee’ als antwoord hebt gekregen, maar omdat deze vraag er helemaal niet toe doet. En vraag me nu niet direct om dat precies uit te leggen, want dan gaan we toch weer verder in het oude liedje…

Orthodox worden?

Of ik orthodox wordt? Het advies dat ik tijdens mijn bezoek aan Athos kreeg van zowel Father Makarios als iets later van een Griekse hoogleraar orthodoxe dogmatiek was vooral een aanmoediging om niet (zomaar) te veranderen. Ben je evangelisch? Wees een goede evangelische christen. Ben je protestants? Wees een goede protestante gelovige.

Dus ik blijf nog even lekker zwerven tussen alle kerken: van oost naar west, van conservatief tot vrijzinnig, van liturgisch tot vrij, van binnen de kerk tot buiten de kerk. Voor mij is in deze tocht overal rijkdom en inspiratie te vinden. Nieuwsgierig wil ik me begeven in de voor mij nog onbekende groepen, culturen en religieuze smaakjes. En overal zijn sporen van de Allerhoogste te vinden.

Hoe heb ik ooit zo hoogmoedig kunnen zijn door te denken dat de weg die ik volgde de enige weg was.