Het leven zoals het ons overkomt kan ongenadig op ons afkomen. Het voelt als oneerlijk dat de ene het voor de wind lijkt te gaan en de ander moet lijden onder ellendige en verdrietige omstandigheid. Waarom er lijden is in deze wereld en waarom ons het lijden overkomt, dàt is misschien wel de meest onbeantwoorde vraag die de mensheid heeft beziggehouden. Het is wellicht het meest te verdragen door te denken dat er nu eenmaal soms foutjes in de schepping en pech in het lot zitten. Het kan meezitten en het kan tegenzitten. Een andere manier om het te verdragen is de houding van Insjallah, ‘als God het wil’, het goddelijke lot waar niets tegenin is te brengen.

Een opdracht voor genezing?

Maar eerlijk gezegd kom ik veel ongemak tegen rondom het lijden. Waarom iets je overkomt, dat moet toch een reden hebben?! En, het geloof moet toch een oplossing voor het lijden in zich hebben? En voilà, daar heb je nieuwe bewegingen onder nieuwe charismatische predikers die een opdracht zeggen te hebben in genezingen. Want, zo is de gedachte, alles wat Jezus kon is ook aan de gelovigen nu gegeven. En Jezus kwam het lijden van veel mensen beëindigen door hen te genezen en het lijden op te lossen. Dus dat moet ook nu beschikbaar zijn. Het gevolg is een vervreemdend geloof waarin de gelovige in dit leven het voorstadium van perfectie kan beleven, de hemel nu alvast. Zoiets.

Ik denk dat het problematisch is. Naast een theologie die een bijzonder eenzijdige kijk heeft op de oude verhalen is de bijkomstigheid ook nog eens dat we niet meer kunnen omgaan met verdriet, met het in duigen vallen van dromen, met het uitblijven van een antwoord op de vraag ‘waarom overkomt mij dit’? Je kunt je de pastorale problemen voorstellen die hieruit groeien. Als er geen wonder gebeurt, dan is je geloof blijkbaar niet goed genoeg. Òf, als het wonder niet gebeurt, dan moet je de conclusie trekken dat God er dus helemaal niets van bakt, dat hij je vergeten is, of dat hij er misschien helemaal niet is. De wonderdoende God lijkt erg op een goede fee die is geschapen in de sprookjesverhalen van de moderne kerk waarbij het dikke boek meer lijkt op een verzameling magische spreuken dan op een oude bibliotheek van verhalen en geschriften die door de eeuwen zijn doorgegeven.

Job als oeroud theater

In de afgelopen dagen heb ik me moeten verdiepen in het boek Job. Het is als een oeroud theaterstuk dat niet onder doet voor Shakespeare en waar in rijke dialogen de vraag van het lijden wordt besproken. Alles draait om een rijke man die overspoeld wordt door ellende. Ik zal het boek in het kort samenvatten:

Er was eens een rijke man die Job heette. Hij was godvrezend. Op een goede dag is er een hemelse vergadering waarin de zonen van God zich verzamelen. Satan komt met een aanklacht naar God, omdat hij het goedkoop vindt dat Job zo trouw God volgt. Want ja, als alles goed gaat, dan is er ook geen reden om aan God te twijfelen. Moet je maar eens kijken als de ellende over hem komt, dan zal hij wel anders piepen. Wel, zo gezegd zo gedaan, Satan krijgt toestemming om de godvrezende Job hard te raken. Zo hard, dat hij zijn geboortedag vervloekt en verlangt naar het moment dat hij dood zal zijn. Maar God blijft hij trouw. En hij zei: ‘Naakt ben ik uit de schoot van mijn moeder gekomen en naakt zal ik in haar schoot terugkeren. De HEER heeft gegeven, de HEER heeft genomen, de naam van de HEER zij geprezen.’ (Job 1:21)

Zijn vrienden komen om hem te bemoedigen maar bakken daar niets van. Er moet wel een reden zijn van zijn ellende, zo redeneren de vrienden van Job, op zoek naar de oorzaak van het verschrikkelijke lijden dat Job is overkomen. Want zo zit God nu eenmaal in elkaar. Hij beloont de rechtvaardigen en straft de zondaren. Als je ellende overkomt, ga dan op zoek naar de echte reden en kom tot inkeer zodat de Allerhoogste genade kan betonen. Zo gaan ze maar door, alsof het lijden van de beste man nog niet genoeg is. en Job verdedigd zich keer op keer dat hij niets verkeerds heeft gedaan, hoe zwaar de vrienden er ook op drukken. De toespraken van de vrienden klinken perfect, geestelijk, godsdienstig, als een preekschets die je zo uit de kast kan pakken. Het klinkt allemaal, als je het zo snel over je heen laat komen, best redelijk en godsdienstig als ze het lijden proberen te verklaren. Het doet me denken aan de lange saaie preken die ik als kind in de kerk hoorde, en de woorden en de toon altijd ongeveer hetzelfde klonken waardoor je onbewust maar aannam dat het wel goed was. Lange hoofdstukken in het boek van Job zijn gevuld met dialogen van vrienden die het niet kunnen accepteren dat het lijden overkomt, zonder dat Job het zou hebben verdiend op een of andere manier. Job, bijna vermoeid van al die redeneringen, blijft zich maar verdedigen. Hij wil zich niet naast God neerzetten, want ‘Ook al heb ik geen schuld, mijn eigen mond zal me veroordelen’, zo antwoord Job (Job 9:20). Job wil zelf ook wel weten waarom het lijden komt, maar het is niet zo dat de vrienden zomaar kunnen zeggen dat het zonden van Job zijn die daar de reden voor zijn, waar hij zich van zou moeten bekeren. En zo gaat het maar door en door en door. ‘Jullie troosten mij met lege woorden, wat jullie zeggen is niets dan bedrog’, verzucht hij voelbaar gefrustreerd uit terwijl hij zich met scherven moet krabben omdat zijn hele lijf zo’n zeer doet. En ondertussen wordt Job harder in zijn woorden over God.

‘God heeft mij mijn recht onthouden, de Ontzagwekkende heeft mij diep verbitterd.’ … ‘God rukt mijn tentkoord los, hij vernedert mij.’ … ‘Wat heb ik van God in de hemel te verwachten.’ Oftewel, God is oneerlijk! Job heeft een groot probleem met de Allerhoogste.

Het is als olie op het vuur van de vrienden van Job die er zelfs woedend van worden. Hoe durft Job zich zo neer te zetten als foutloos. Hoe durft hij zo’n grote mond naar de Almachtige te hebben. Woedend zijn ze, ontzet, onthutst. Hoe durft deze ellendige man. Je voelt in de discussie de rode wangen van opwinding, ontzetting en boosheid.

Maar dan lijkt het genoeg te zijn. In een machtige storm breekt de Almachtige zelf in in al het over en weer gepraat dat het overgrote deel van het boek Job inneemt. Hij negeert hierin de vrienden van Job met al hun redeneringen. Hij gaat met Job in gesprek en neemt Job mee in het grootse en het kleine van de schepping. Van de fundamenten van de aarde tot het heelal. Van de sprinkhaan tot de enorme monsters. En steeds is maar de vraag van God aan Job ‘Waar was jij toen…’, ‘Weet jij van…’, ‘Wie heeft…’. Het is een bombastische demonstratie van de Almachtige die het theater helemaal op zijn kop heeft gezet en niet alleen Job, maar ook zijn vrienden helemaal met stomheid slaat. ‘Daarom herroep ik mijn woorden en buig ik mij, zoals ik hier zit in het stof en het vuil.’ is het antwoord van de ellendige Job. Er is een nieuw hoofdstuk in zijn godservaring geschreven. Het ging niet meer over God, maar hij heeft God nu zelf gezien.

Job moet bidden voor zijn vrienden, zodat God genadig zal zijn. In een kort slot in het boek Job lijkt alles weer te worden hersteld. Het boek is rond. Job ontvangt weer nieuwe rijkdom en status en aanzien. God is goed voor hem geweest.

Praatgrage vrienden en een boze God

Opvallend is dat God nergens Job ongelijk geeft in uitspraken dat hij niets verkeerds heeft gedaan. Er was geen reden voor de ellende van Job. De kijker in het theater krijgt dan wel een kijkje in de hemel waarin Satan God heeft uitgedaagd, maar de beste man heeft dat nooit meegekregen. Er is geen reden voor de ellende, geen zonde die daar de oorzaak van is en die zou moeten worden opgelost of vergeven of iets dergelijks. Job vind uiteindelijk vrede in zijn ellende. Dat is niet pas als alles weer is rechtgetrokken, niet pas als er genezing is gekomen. Trouwens, als de Allerhoogste woedend is op iemand, dan is dat op de praatgrage vrienden van Job die sluitende theorieën en theologieën hadden, die alles konden uitleggen hoe de Allerhoogste werkte. Dat lijkt me een pastoraal belangrijke aanwijzing.

Er is geen reden voor het lijden

Het voelt of dit oude boek, het boek Job wordt gezien als het oudste verhaal uit de Bijbel, veel te zeggen heeft over ons nu. Het is misschien wel een medicijn voor het westerse ongemak rondom het thema lijden. De boodschap van geloof is niet dat er een reden moet zijn voor het lijden. De boodschap van geloof is ook niet dat er altijd maar een oplossing voor komt. De boodschap van geloof is zeker geen theater van genezing.

Oude kerk

In de oude kerk wordt Job ook gezien als een type van de lijdende Christus die geduld moest leren, in stilte het lijden op zich nam. Volgelingen van Christus zullen ook volgeling van de lijdende Christus zijn, kruisdragers. En in geduld wachten op de Allerhoogste. Niet tot ze het begrijpen, maar tot ze God zelf het woord zullen horen nemen. Uiteindelijk is Job ook een boek van hoop. Alles komt goed. Niet als beloning, niet omdat Job het nu eenmaal goed heeft gedaan en geslaagd is voor een examen, maar omdat God alles weer rechtzet. De redenen worden niet duidelijk gemaakt. Waarschijnlijk omdat deze er niet zijn.