Van alle hoofdpersonen uit het kerstverhaal komt de heilige Jozef er altijd wel karig van af als het gaat om aandacht voor zijn rol in het verhaal. Hij stond erbij en keek ernaar. Dat is het dan ongeveer. 

Zelf vind ik zijn rol altijd onterecht gemarginaliseerd. Daarom wil ik de aandacht eens op de man des huizes van het kerstgezinnetje.

Opmerking vooraf: er is een groot verschil in hoe de tradities de verhalen begrijpen. In dit artikel leg ik kort wat uit over de legendes uit het zogenaamde proto-evangelie waar interessante buiten-bijbelse informatie over de moeder van Jezus en de geboorte van Jezus zijn te vinden. Ook kun je er de hele tekst lezen.

De verloofde van Maria

Het verslag uit de Bijbel vertelt dat Jozef was verloofd met Maria. Jozef was een ondernemer met een timmerbedrijf, Maria was waarschijnlijk niet ouder dan een jaar of zestien. Vermoedelijk was Jozef een stuk ouder, zoals gebruikelijk in die tijd. Seks voor het huwelijk was not-done. Gewoon vanuit het simpele feit dat je dan een familie moest starten. De belangen waren te groot. Ach, waarom leg ik dat uit. Tot nog niet zo heel lang geleden was dat overal in de wereld de norm. Immers, anticonceptiemiddelen waren er niet. Goed, niet dat iedereen zich eraan hield hè. ‘Foutje, bedankt’, zullen we maar zeggen.

Als Maria zwanger blijkt te zijn, dan is er maar één conclusie die getrokken kan worden: ze hebben ‘het’ gedaan, ze waren ongehuwd en toch is het meisje zwanger. Tja, de geest is misschien wel gewillig, maar het vlees is zwak. Kan gebeuren.

Echter, Jozef is er zeker van dat het niet van hem is. En eerlijk is eerlijk, hij moet het kunnen weten. Maar ja, als het niet van hem is, van wie dan wel?! 

Hoe moet je reageren op ontrouw?

Hier kom je Jozef tegen die een archetype is van hoe je omgaat met ontrouw. Kijk, het verhaal vertelt je dat Maria niet ontrouw was, ze zou wonderlijk zwanger zijn geworden van de heilige Geest. Maar goed, dan moet je al heel ver omdenken en de enige logische conclusie moest zijn dat Maria ontrouw was geweest. Als Maria niet zwanger was van Jozef, van wie dan wel?

Esther Perel, een spraakmakende Belgische psychologe, heeft veel geschreven en gezegd over ontrouw, over liefde, erotiek en relaties. Ze legt in haar boek ‘Liefde in verhouding’ onder meer uit dat we cultureel verschillend reageren op ontrouw. Het is interessant om te zien hoe we vanuit de heersende norm reageren. Zo heerst er, zo meen ik me te herinneren, in Zuid-Europe vooral een cultuur van ‘mannen zijn nu eenmaal mannen’ en ‘ja, dat gebeurt’ en wordt gekozen voor een mantel van liefde om de familie niet te beschadigen. De Amerikaanse cultuur is een ander uiterste. Daar wordt vaak voor naming & shaming gekozen. Er is onrecht aangedaan, iemand heeft een scheve schaats geschaatst en dat er is een definitieve breuk. Ook als dat het hele gezin sloopt. 

Jozef piept er tussenuit

Waarom ik dat stuk van Ester Perel deel? Ik moest eraan denken omdat in het bijbelse verhaal je ontdekt dat Jozef ervoor kiest om er stilletjes tussenuit te piepen. Zijn overweging is ook bekend: hij wil zijn verloofde Maria niet met extra schande achter te laten. Het verhaal zal gaan dat Jozef te ver is gegaan, en dat hij daarom stilletjes is verdwenen. Zoiets lijkt hij na te streven.

‘k Vind dat een bijzonder respectabele houding van een bedrogen verloofde. Alleen al hierin is hij een stil voorbeeld. Dat de engel later een ander verhaal zal vertellen, maakt dit besluit niet anders.

Zwanger zonder seks?

Jozef krijgt vervolgens bezoek van een engel, een hemelse boodschapper. Deze vertelt hem het onwaarschijnlijke verhaal dat Maria wel zwanger is dat ze maar niet ontrouw is geweest. Ze heeft het dus niet gedaan met een ander. Maar ze is wonderlijk zwanger van de heilige Geest.

Er zullen heden ten dage, en ik vermoed in die tijd, maar weinig mensen een verhaal als dit geloven. Een meisje is zwanger kan maar één ding betekenen: ze heeft seks gehad. Dus een verhaal dat ze zwanger is van God, dat is gewoon een erg goedkope smoes. Nu moet ik je zeggen dat er ook niet veel mensen zijn die persoonlijk een engel op bezoek hebben gehad. Misschien verandert dat het perspectief. Jozef gelooft de hemelse boodschapper en besluit om Maria in huis te nemen.

O ja, ik ben altijd wel nieuwsgierig naar hoe die engel er nu eigenlijk heeft uitgezien. Maar dat terzijde.

Jozef blijft trouw

Er zal waarschijnlijk een huwelijk in kleine kring hebben plaatsgevonden. Maria was zwanger, dit is een moetje. Het bijbelse verslag vertelt dat Jozef geen seks heeft met Maria voordat Jezus is geboren. Jozef zorgt voor een veilig huis voor Maria. Samen gaan ze op reis naar Bethlehem, waar uiteindelijk de kleine Jezus zal worden geboren. Jozef, je hoort maar weinig van hem. Hij lijkt een voetnoot te zijn in het hele verhaal.

Misschien is het wel dat hij niet op de voorgrond treedt wel een van zijn sterke karaktertrekken. Hij is een stabiele factor op de achtergrond. Hij blijft veel onbenoemd. 

Jezus was een vluchteling

Jozef neemt ook Maria en het kind mee als ze hals over kop moeten vluchten voor een gewelddadige overheerser. Jezus is dan misschien al een jaar oud of zelfs ouder, aangezien jongetjes van onder de twee jaar oud worden vermoord in de regio van Bethlehem. De zittende koning is bang dat er een prins is geboren die zijn troon in gevaar zal brengen. Hij had geruchten gehoord van magiërs uit verre landen, die wij ondertussen kennen als de wijzen uit het Oosten. 

Jozef, Maria en Jezus zijn een vluchtelingengezin. Ze vluchten het land Israël uit en vinden, zo lang het nodig is, onderdak in Egypte. Het is eerlijk gezegd behoorlijk opvallend dat ze blijkbaar zomaar konden reizen naar een ander land en er ook nog een aantal jaren onderdak vinden. Tijden zijn veranderd zullen we maar zeggen. We zouden nu kiezen voor ‘opvang in de regio’ en ze laten creperen in een verregend tentenkamp. Tja.

Jozef, de stabiele factor van de heilige familie. Jozef, hij is de aardse beschermer van de nog kleine zoon van God. Jozef, de pleegvader van Jezus Christus. Jozef, hoofd van een samengesteld gezin. ‘t Is misschien niet zo spannend, niet zo sexy, niet zo uitgesproken als andere helden en heiligen. Maar juist daarom verdient hij veel meer respect dan hem nu vaak wordt gegeven.

Epiloog: Jozef leert Jezus timmeren

Het is waarschijnlijk dat Jezus heeft geleerd om met hout om te gaan in het timmerbedrijf van zijn vader Jozef. Jozef wordt nog één keer genoemd in de Bijbel, namelijk als Jezus 12 jaar oud is en ze onderweg zijn naar de tempel in Jeruzalem.

Bronnen: Matteüs 1 & 2; Lukas 1 & 2