Het is een vraag die ik me regelmatig stel: hoe komt het dat vooral gelovigen zo gevoelig zijn voor samenzweringstheorieën. Het zal ook komen doordat ik zelf natuurlijk al jaren in een behoorlijk christelijke bubbel heb bevonden, dat ik nu nog steeds veel van berichten krijg die gek genoeg een aantal thema’s op een grote hoop gooit:

Het heeft te maken met anti-vaxxers, Corona ontkenners, Donald Trump aanbidders, eindtijd gelovigen, Qanon volgers, anti-moslim, pro-Zwarte Piet strijders, pro-Israël, anti-asielzoeker, PVV-fanaten, ontkenners van klimaatverandering, Bethel music luisteraars, Telegraaf lezers, anti ‘main stream media’, verwachters van een eindstrijd, ‘het gewone volk’, trotse boeren van Farmers Defence Force, Forum voor Democratie kameraden, graancirkel wetenschappers… Dit rijtje is eenvoudig langer te maken. 

Het is natuurlijk allemaal genuanceerder dan dit allemaal op een grote hoop te gooien, maar ik vind het opvallend dat er veel overlap zit in deze groepen. En wat me nog meer fascineert is dat er veel gelovigen zitten in deze groepen. Niet op zijn minst American Evangelicals, maar ook steeds meer onder groepen gelovigen in Europa en Nederland. En ik vroeg me af: hoe komt dat eigenlijk?

De maanlanding is slechts show geweest

Joe Forest beschrijft in zijn artikel ‘Why Your Christian Friends and Family Members Are So Easily Fooled by Conspiracy Theories’ (link) dat hij in de brugklas meedeed met een debat om de anderen te overtuigen dat de maanlanding nooit had plaatsgevonden.

Op internet zijn voldoende theorieën te vinden die je kunt gebruiken en het verhaal is behoorlijk geloofwaardig dat de Verenigde Staten de maanlanding slechts in scene hadden gezet in hun poging om Rusland ervan te overtuigen dat de USA technologisch veel verder was. Na een intensief debat bleek dat 75% van de brugklassers mee waren gegaan in de ‘fake-maanlanding-theorie’. 

Youtube geleerden

Eenzelfde ‘openbaring’ lijken veel zelfbenoemde youtube geleerden te hebben. Ze hebben ook ‘uitgebreid onderzoek gedaan’ naar een thema, wat meestal betekent bepaalde filmpjes bekeken. Het lijkt eenvoudig om wel wat informatie te vinden die je mening onderschrijft.

Waarom zou je jarenlang studeren als je zo filmpjes kunt vinden die je het antwoord geven op de complexe vragen. Waarom zouden anderen het zo ingewikkeld maken? Misschien om de waarheid te verbergen?

Eenvoudige antwoorden op moeilijke kwesties

Daar waar een wetenschapper wordt getraind om zijn eigen overtuigingen steeds weer in twijfel te trekken om maar niet vast te zitten in een vooropgezette groef van denken, daar zijn grote groepen die graag op zoek gaan naar eenvoudige antwoorden op moeilijke kwesties. Zij zijn wakker geworden, zij hebben een openbaring gekregen, zij zijn bevrijdt uit het filter van grote media bedrijven en de overheid. Er zijn enorme complotten in de wereld, de Democraten in Amerika, het kwaad in de Europese Unie, de homo lobby, kinderverkrachters zitten tot in de hoogste regionen van de regeringen. En zij kunnen het weten, want ze doen onderzoek ernaar.

Een voorbeeld hiervan deelde Marc van der Woude op Twitter (bron). Een nieuwsbrief die bol staat van complotten, gevolgd met een vraag om geld om te hamsteren… Right.

Waarom juist christenen in complotten geloven

Joe Forrest noemt in zijn artikel een aantal redenen waarom juist christenen zich zo eenvoudig laten misleiden door samenzweringstheorieën. Ik noem ze hieronder.

1. De theorieën die we geloven zorgen dat wij speciaal zijn

Sektes zijn van alle tijden geweest. Vaak blijven ze een marginaal fenomeen, maar soms worden ze groter of vallen ze op. Eens in de zoveel tijd komen ze meer boven tafel. Of omdat ze vanuit hun overtuiging iets vreselijks doen (aanslagen, moorden, zelfmoorden of stelselmatig misbruik om maar wat te noemen), of omdat het een grote massa wordt (bijvoorbeeld door een datum te claimen waarop het einde van de wereld plaatsvindt). 

“[Samenzwerings] -theorieën doen ook een beroep op narcisme: er zijn mensen die ervoor zouden kiezen om in gecompliceerde onzin te geloven in plaats van te accepteren dat hun eigen omstandigheden onbegrijpelijk zijn. Dat de omstandigheden het resultaat zijn van iets dat hun intellectuele vermogen te boven gaat. Of dat het misschien zelfs te maken heeft met hun eigen keuzes.”  

~ Tom Nichols

Mensen willen speciaal zijn. Ze voelen zich ‘wakker’. De rest weet het nog niet. Die zijn nog niet zo ver. Doe daar de echo-put van sociale media bij, waarbij het steeds eenvoudiger wordt om medestanders van jouw opvatting kunt vinden. Jullie weten het wel, de rest is nog steeds misleidt. Als ‘zij’ nu ook gewoon onderzoek zouden doen, dan zouden ze het ook wel kunnen weten.

Samenzweringstheorieën houden zichzelf in stand. Komt iemand met andere argumenten? Dan hebben ze niet voldoende onderzoek gedaan, of slechts gelezen in wat de misleidende mainstream media zegt. 

Ik herken het ook wel in de christelijke hoek. Jaren geleden was ik bij zo’n pro-Israël eindtijd lezing van een bekende evangelische prediker. ‘De bijbelgetrouwe evangelischen zullen de enige zijn die nog trouw blijven aan Israël.’ En iedereen knikt instemmend. Wij wisten het wel, de rest niet.

2. Conspiracy theory zorgt dat we een beetje orde in de chaos kunnen creëren 

In zijn artikel heeft Joe Forrest het over de theorie van de Zwarte Zwaan (lees meer op wikipedia). Het is een omschrijving van een onverwachte gebeurtenis met veel impact. En achteraf worden deze gebeurtenissen terug geredeneerd naar allerlei andere gebeurtenissen die, achteraf gezien, er natuurlijk mee te maken hadden. De COVID-19 uitbraak is ook zo’n Zwarte Zwaan gebeurtenis. En het blijkt vruchtbare grond voor samenzweringstheorieën. 

We willen weten waarom iets gebeurt. Er moet een reden zijn. Dus gaan we op zoek naar patronen waar we iets uit kunnen afleiden. Interessant in dit geval is ‘apofenie’. Het is een willekeurig of niet gerelateerd patroon en het concluderen van een betekenis op basis van deze denkfout. Maar als je het maar goed genoeg vertelt (en eerlijk is eerlijk, de Willem Engels van deze wereld kunnen blijkbaar wel goed vertellen), dan is het waar. Het lijken de evangelisten van een ander evangelie te zijn. Maar ze zijn net zo bedreven in hun verhalen vertellen.

Mensen geloven in samenzweringstheorieën omdat het psychologisch eenvoudiger is om te geloven in een eendimensionaal verhaal, in plaats van een ingewikkelde realiteit die maar moeilijk is uit te leggen en die heel veel tijd met nog meer nuances zal vragen.

3. Conspiracy theorie maakt onze realiteit bijzonderder

Misschien kijken we gewoon teveel films en zijn erin gaan geloven. Ik heb wel eens de link gelegd tussen de opkomst van sciencefiction films in de jaren zestig en de opkomst van eindtijd geloof (link). 

Eigenlijk is veel van wat er gebeurt behoorlijk saai. Er zit, anders dan in veel fantastische films, niet een hele diepe laag onder de werkelijkheid. Denk aan de toeslagen affaire. Je zou willen dat er een geheim genootschap willens en weten het doel heeft om duizenden gezinnen te slopen en daarmee een hoger doel te dienen om de huidige werkelijkheid omver te werpen. Maar misschien is de redenering wel veel saaier en banaler dan gedacht. Mensen die zich druk maakten om regels en niet verder keken. Niemand die zich echt verantwoordelijk voelde. Ik laat het oordeel graag aan anderen over.

In een interview met Vox zegt Jan-Willem van Prooijen:

“De beste voorspeller of iemand in een complottheorie gaat geloven is of iemand in een ander complottheorie gelooft. Als ze eenmaal vastberaden gaan geloven in één specifieke complottheorie, dan is dat de deur voor vele anderen. Dat komt omdat mensen gaan denken: ‘Hé, er gebeurt waarschijnlijk veel meer achter de schermen, dan dat we weten. Wat zou er nog meer zijn?’”

Christelijk probleem

‘k Heb wel eens gezegd dat ik me regelmatig voorneem om maar geen christen meer te zijn om maar niet geassocieerd te worden met complotwappies. 

Kijk, niemand is immuun voor complottheorieën. Christenen zijn er nog wel een beetje extra gevoelig voor. Wellicht heeft het te maken met dat veel christenen al van jongs af aan worden geleerd om niet mee te gaan in wat mainstream is in onderwijs en in opvattingen in de maatschappij. We werden geleerd dat de aarde nog geen tienduizend jaar oud was. We werden geleerd dat vaccineren tegen de wil van onze lieve Heer was. De slechte politiek wilde alleen maar goddeloze dingen, dus wij moesten ons wapenen om maar dingen niet normaal te vinden. 

Veel gelovigen zien complotten vanuit een oprechte zorg voor wat er allemaal mis gaat. De wereld gaat de ‘verkeerde kant’ op en zij zijn wakker. Want ze weten dat ‘God een plan heeft’, maar dat ze vooral staande moeten blijven.

Dominee Orlando Bottenbley ziet in de Corona pandemie een belangrijk moment in de eindtijd (link). In zijn leven gaat hij de terugkomst van Jezus nog meemaken, zo heeft hij regelmatig gezegd. Voor niet-christen-bubbelaars: dit is de christelijke visie op het einde der tijden. Die komt er dus aan en de wereld zoals we deze nu kennen zal dan voorbij zijn.

Is er een oplossing?

Wat is dan de oplossing? Je zult, en daar is niets nieuws aan, altijd alles moeten bevragen. Je eigen opvattingen bevragen. De intenties. Je mediabubbel. Wanneer heb je oprecht geluisterd naar een andere opvatting die je van je eigen zekerheden afhielp? Er is echter wel een groot verschil tussen ‘vragen stellen’ en het voortdurend vrijen met misleidende theorieën, gewoon omdat ze tegen het ‘gewone verhaal van de mainstream media’ ingaan. 

Zes dingen haat de HEER,
zeven dingen zijn hem een gruwel:
ogen die hooghartig kijken en een tong die liegt,
handen die onschuldig bloed vergieten
en een hart dat op het kwade zint,
voeten die zich naar de misdaad reppen
en getuigen die bedriegen, altijd liegen,
en zij die stoken tussen broers.

~ Spreuken 6:16-19

Niet onschuldig

Dat deze theorieën al lang niet meer onschuldig zijn, dat blijkt uit vele verhalen zoals de pizza gate, de Pieter Omtzigt belagers, en ga maar door. Wat dat betreft adviseer ik je bijvoorbeeld Chris Klomp te volgen of  bijvoorbeeld Peter Burger op Twitter. Zij debunken voortdurend de valse claims van FDF, Forum voor Democratie, PVV’ers, virusgekkies, en meer daarvan.

Ook de Corona-ontkenners en de mensen die weigeren (oh oh, wat sterk en stoer en bijzonder) een mondkapje te dragen of gepaste afstand te houden, zijn gevaarlijk voor hun medemens. Kom maar niet met je ‘geloof in God’ enzo als je niet eens de moeite kan doen om een mondkapje op te doen dat zeker niet een complete oplossing is, maar in ieder geval een stukje kan meewerken om besmetting te voorkomen.

En kan je niet stoppen ermee? Dan is het misschien beter om bijvoorbeeld ‘christen’ of ‘christelijk’ uit de bio van Twitter te halen als je in de naam van onze lieve Heer voortdurend niet-onschuldige onzin blijft posten.

PS: Graag ga ik in gesprek met mensen. Maar niet mensen die als een vastlopende naald in de kras in de plaat voortdurend hetzelfde blijven zeggen. Die zet ik op mute op Twitter (niet persoonlijk bedoeld, maar ik heb er geen energie voor) of ontvriend ik op Facebook (je bent in het echte leven vast erg leuk als we het over mooiere thema’s hebben).