Waarom zijn sommige christenen zo gevoelig voor complotdenken?
Een jaar geleden terug schreef ik over de vraag waarom christenen zo vaak in complotten geloven (link). Het is misschien de tijd van het jaar, maar deze dagen komt de vraag weer helemaal op tafel. Van nooit weggeweest.
‘k Waardeer de manier waarop journalist Marc van der Woude de stroming duidt en kan uitleggen hoe het nu eigenlijk komt dat zoveel (met name charismatisch-evangelische) christenen gevoelig zijn voor complotten. Het lange verhaal kort: een complot zit al in de theologie ingebakken. Ik citeer veel uit de lange twitterdraad van Marc. Het hele draadje is hier te vinden »
Open brief en gloriestoel
Aanleiding waren een paar zaken. Een ervan is ene Ronald Plat die ooit de gloriestoel bedacht waarop beenverlengingen in scene werden gezet en andere wonderen onterecht geclaimd. Al met al een heel slecht theater. Hij vond het nodig om een decreet uit te brengen en jan en alleman bij elkaar te vervloeken en meer van dat soort bullsh*t. Voor de fun, hier heb je zijn ‘decreet’.
De andere aanleiding is een open brief die is geschreven aan de samenleving. Die brief is hier te vinden (link). Initiatiefnemers zijn mensen die sceptisch zijn tegenover het coronabeleid en vol zijn van wat genoemd wordt Eindtijddenken. Dat eindtijddenken gaat er vanuit dat we ondertussen in een soort finale boss-fight zijn terecht gekomen en dat dan uiteindelijk het goede zal zegevieren, het kwaad zal worden uitgebannen en alles zal worden rechtgezet.
Als je door deze bril naar de wereld kijkt, kan je alles wat er gebeurt wel ergens in de puzzel een plekje geven: aan de goede of de foute kant. Want er is niets tussen.
Kosmische strijd tussen God en Satan
Hoe komt het nu eigenlijk met dat complotdenken vooral in deze stroming van pinksterkerken en evangelische kerken weerklank vindt. Marc legt het uit:
Het belangrijkste ‘haakje’ (eigenlijk een enorme haak) is dat deze stroming gelooft in een kosmische strijd tussen God en Satan, engelen en demonen, in een domein dat ‘de hemelse gewesten’ wordt genoemd, in een dimensie buiten het aardse. Deze onzichtbare machtsstrijd beïnvloedt wat hier op aarde gebeurt. Weinig dingen gebeuren zomaar of als gevolg van menselijk handelen. Nee, het is of van God of van de duivel. Deze laatste is bezig met een groot complot om controle te krijgen over de wereld en de kerk.
Openbaring uit de context van de eerste eeuw halen
Daarnaast wordt het bijbelboek Openbaring uit de context van de eerste eeuw geplukt en toegepast op deze tijd: er komen moeilijke tijden aan, er komt een Antichrist (een soort satanische wereldheerser), grote geloofsvervolging, oorlogen en ellende, en dan komt Jezus terug.
Die zijn helemaal geschift
De gemiddelde atheïst / niet-gelovige die dit leest zal nu al wel denken: ‘Die zijn helemaal geschift.’ In ieder geval wordt er in de evangelisch-charismatische stroming (en ook in bevindelijk-gereformeerde kringen trouwens) theologisch al van een complot uitgegaan. Dan is de stap om overheden, elites, bedrijven (Gates, Soros), de VN, de kerk van Rome, virologen, etc. als instrumenten van het kwaad aan te wijzen en de eigen beweging als exponent van het goede, heel klein. Vijanddenken zit al in de theologie ingebakken.
Om die kosmische machten te beïnvloeden is magie nodig. Het kwaad kan worden ‘gebonden’, bevolen of uitgedreven. Het goede gedecreteerd, tot aanzijn geprofeteerd of afgebeden. Het is eigenlijk een heel primitief, paganistisch wereldbeeld. Ronald Plat bedient zich van die magie door de ChristenUnie te vervloeken, te decreteren dat Big Pharma zal vallen en te profeteren dat er een Gouden Eeuw van het Koninkrijk Gods aanbreekt.
Fatwa
Het is eigenlijk gewoon een christelijke vorm van een fatwa. Te vaak wordt in deze kringen ‘liefde’ genoemd, maar ondertussen worden de andersdenkenden dood gewenst en zien ze zichzelf vooral als het instrument van het goede. Maar hier zit ook het gevaarlijke, want zo’n fatwa lijkt een vrijbrief om geweld te gebruiken om ‘het kwaad uit te bannen’.
Als je mensen altijd voedt met vijanddenken (wij zijn goed en zij zijn fout, wij moeten onze vrijheid verdedigen en bij hen moet de mond gesnoerd worden) dan kunnen mensen zich gelegitimeerd voelen om mee te strijden in de grote strijd, met alle gevolgen van dien. Bedenk zelf de excessen waar dit toe zou kunnen leiden.
Dit soort domheid is erger dan het kwaad
Bonhoeffer, een Duitse predikant die door de Nazis is opgehangen, stelt dat dit soort domheid erger is dan het kwaad. Hij noemt het een sociologisch verschijnsel. Het is ontzettend besmettelijk, vooral in onzekere tijden waarin mensen houvast zoeken.
‘Domheid is een gevaarlijker vijand van het goede dan kwaadaardigheid. Men kan protesteren tegen het kwaad; men kan het aan de kaak stellen en, indien nodig, met geweld verhinderen. Het kwaad draagt altijd de kiem van zijn eigen ondermijning in zich, doordat het bij de mens op zijn minst een gevoel van onbehagen achterlaat. Tegen domheid zijn we weerloos. Noch protest, noch het gebruik van geweld bereiken hier iets; redeneringen zijn aan dovemansoren gericht; feiten die in tegenspraak zijn met het eigen vooroordeel hoeven gewoon niet geloofd te worden – op zulke momenten wordt de domme mens zelfs kritisch – en wanneer feiten onweerlegbaar zijn, worden ze gewoon terzijde geschoven als onbelangrijk, als incidenteel. Bij dit alles is de domme mens, in tegenstelling tot de kwaadwillende, volkomen zelfvoldaan en wordt hij, omdat hij snel geïrriteerd is, gevaarlijk door in de aanval te gaan. Daarom is grotere voorzichtigheid geboden dan bij een kwaadwillende. Nooit meer zullen wij trachten de domme met redenen te overreden, want dat is zinloos en gevaarlijk.’
~ Dietrich Bonhoeffer
Zijn ze nog te bereiken? Nee, kansloos. Alleen een externe bevrijding, door een verandering van omstandigheden, kan deze verblinding opheffen. Bonhoeffer zag dat heel scherp. Alleen een geallieerde overwinning / Duitse nederlaag kon de betovering van het Derde Rijk verbreken.
De vier besmettelijke ziektes van deze tijd
Ik kan het ook staven met wat ik ‘de vier besmettelijke ziektes van deze tijd’ noemde.
1) Feitenontkenning. Bij de complotdenker gaan de eigen paradigmas en aannames altijd boven empirisch controleerbare feiten. Feiten worden gewoon genegeerd. Confirmation bias heerst.
2) Slachtoffergedrag. Wie zich slachtoffer of underdog voelt, gedupeerd door ‘het systeem’, machteloos tegenover een vermeende ‘elite’, kan zich daarmee vereenzelvigen. Het wordt een identiteit en daarmee existentieel. Je creëert je eigen drama. Wie de ‘dramadriehoek’ kent, weet dat dit geen volwassen positie is. Het is echt ‘voer voor psychologen’. Je kunt daar met professionele hulp goed uitkomen, maar de meeste mensen die slachtoffergedrag vertonen accepteren dat niet en draaien zich liever vast.
3) Vijanddenken. Dit behoeft geen toelichting denk ik. Het helpt om je te realiseren dat je medemensen in de regel niet je vijanden zijn. De overheid, virologen, Bill Gates en de paus zijn dat ook niet. De meeste mensen deugen, om het met Bregman te zeggen. Relax. Echter, de complotdenker heeft een vijand nodig. Zonder tegenpool is hij niets. Wie een ander de schuld kan geven van zijn eigen ongemak, hoeft niet naar zichzelf te kijken. Populisten en extremisten als Engel en Baudet buiten dit vijanddenken volop uit en ontwrichten daarmee.
4) Sociale uitsluiting. Complotdenkers voeden zich vrijwel 100% met ideeën uit de eigen bubble en sluiten, zelfs ‘in naam van de liefde’, andersdenkenden uit of wensen hen de meest gruwelijke dingen toe (de galg bijvoorbeeld). De cancelcultuur leeft volop.
Wat kan je wel doen?
Het confronteren van complotdenkers heeft dus geen enkele zin. Maar mensen van goede wil kunnen wel iets anders doen:
1) De feiten blijven benoemen,
2) Zelf een volwassen aanspreekbare houding blijven aannemen,
3) Blijven verbinden en
4) Nooit zelf mensen uitsluiten.
PS: volgens mij zou Marc een vaste rubriek bij het ND ofzo moeten krijgen, of een journalistieke website moeten opzetten om dit soort duiding te kunnen doen. Het helpt om te begrijpen wat er in delen van de samenleving gebeurt.
Waardeer je dit artikel? Overweeg een kleine donatie. Voor een volgend kopje koffie tijdens het schrijven bijvoorbeeld.
PS: zie je een schrijfvoutje? Mail me ff!
[yarpp]
Als christen merk ik dat complot theoriën een zelfde hoekje in m’n brein aanspreken als religieuze zaken. Het idee dat de religie zelf ook een soort complot theorie is snap ik wel. Probleem is dat als ik die redenatie doortrek, ik simpelweg zou kunnen zeggen dat als ik een complottheorie overboord moet gooien, ik dus ook mijn religie overboord moet gooien. So simpel is het helaas niet. Hierdoor snap ik wel dat sommige christenen krampachtig… Lees verder »